Safrataşı Hastalığında Müdavi Beslenme ve Hayati Rejim
KLİNİK BİLGİLER
Safrataşı hastalığı olgun yaştakilerin hastalığı olduğu gibi ekseriya başka hastalıklarla birlikte peyda olur (şeker hastalığı, şişmanlık, ateroskleroz, safra kesesi ve safra yollarında iltihaplanma durumu, kronik pankreatit, yüksek kanbasıncı (yüksek tansiyon), kalkan bezi fonksiyonlarında düşüklük, nikris (podagra) i böbreklerde taş hastalığı, kronik kabız, mide ve onikiparmakbağırsak ülserleri, safra diskinezi ve distoniler) Hastalık belirtileri her zaman acıkma hissi, hazımsızlık, geğirme, kusma gibi alametlerdir. Hastalığın belirmesi ve inkişafında ağrılı krizler, ateşli reaksiyonlar ve sararma gibi belirtiler görülür. Hastalıkta biribirinden farklı (diskrazı) şekiller mevcuttur, hastada hastalık belirtileri yoktur, taşlar (veya taş) rontgen veya ultrases . (ultrasonik) araştırmalarda tesadüfcn meydana çıkar.
Safrataşı hastalığı ekseriya onikiparmakbağırsağına giden safra yolunda taşın yer değiştirmesi nedeniyle safra knizleri ve safra sancıları görülür. Krizler genellikle diyetik hatalar sonu fazla yemek, yasaklanan gıdalardan almak yumurta, yağlı yemekler, iştiha verici acılı yemekler, hayvan sakatatı, fazla alkol ve ilah., aşırı heyecan, stres, sinir bunalımı veya fiziki güç kullanma veya irkilme, silkelenme (otomobil, motosiklek, hisiklet yolculuğu veya koşma, atlama) ile meydana çıkar.
BESLENME MADDELERİNİN SEÇİMİ
1. SÜT VE SÜTLÜ MAMULLER
Müsaade Edilenler: Taze yağı alınmış inek sütü, yağsız süt tozu, düşük yağlı inek sütü, taze ekşimik, diyetik ekşimik (ekşimik albüminlerce ve değerli aminoasid metionirı'ce zengindir), tuzu alınmış inek peyniri, taze mayalanmış inek peyniri, taze mayalanmış inek yoğurdu, kaymaksız, ayran, kefir, sarımsaksız cacık, kıvırcık, marul, küçük turp, hıyar da karıştırılabilir.
Sınırlananlar : Tam
yağlı 'Süt, tamyağlı yoğurt, diyetik peynir «trimensium», taze kaşkaval, % 12 yağlı kaymak. Yasaklananlar: Yağlı ve acılı peynir, isviçre ve hollanda peyniri, kaşkaval, beyaz salamuralı koyun peyniri, kaşkaval, buğulama ve eritilmiş peyrıir, manda peyniri, koyun ve manda yoğurdu.
2. ET VE ETLİ MAMULLER
Müsaade Edilenler: Genç beyaz ve kırmızı etler (ev tavşam. dana, gevrek sığır, kuzu etleri) kaynatılmış, fırında veya ıskarada pişirilmiş, genç kuşlar piliç, üveyik, yağsız genç tavuklar, tokat tavuğu, japon bildırcıİıı derisiz ve yağsız.
Sınırlananlar : Dana ciğeri, diyetik dana salamı, soslu buharlı köfte.
Yasaklananlar : Hayvan sakatatı. konserve ve salam 'Cinsleri, yağlı etler koyun, toklu, kuzu, yağlı kuşlar ördek, kaz, beslenmiş horoz, tavuk, hindi, kızartılmış ve kavrulmuş etli yemekler. paça, et suları, kart ve yağlı etler, av hayvanları geyik, karaca, küçük ve kanatlı kuşlar.
3. BALIK VE BALIKLI MAMULLER
Müsaade Edilenler: Yağsız dere balıkları tekir,tatlı su kefalı, genç sazan, taranka. kızılkanat. alabalık, turnabalığı, tuna uskumrusu, mercan balığı, beyaz balık başlıca kaynanlarak ve ıskarada.
Sınırlananlar : Yağsız deniz ve okyanus balıklarıkefal, kalkan, ilkbahar safridi ve uskumru, merluz, kılıç, sayda.
Yasaklananlar: Yağlı dere, deniz ve okyanus balıkları scm, morina, esetra, yılanbalığı. ton, palamud, torik, sonbahar uskumrusu, lüfer, yağlı sazan, havyar, garosi, çiroz, balık olmayan deniz ve okyanus ürünleri midye, istiridye, ıstakoz, ahtapot, yengeçler vs, balık pastet, salarnuralı. tütsülü ve tuzlu belekler ançiiez, hamsi, ufak hamsi balığı, lakerda, safrit, palamud.
4. YUMURTA VE YUMURTALI MADDELER
Müsaade Edilenler : Yumurta akı (kaynatılmış, omlet şeklinde yumurta akı), kartopu. yumurta akı kremkaramel.
Sınırlananlar: Bütün tavuk yumurtası. Haftada 2 3 adet, yumurta safrataşı krizine sebep olabilir. Yumurtanın yemeklerden çıkarılması hatadır. Yumurta sarısında safra çıkartıcı etki vardır; bundan dolayı günde yarım yumurta sarısı verilmesi tavsiye olunur, tabii yarım yumurta akıyle birlikte. Sarılı yarım yumurta çorba ve yemeklere sulandırılarak karıştırılır.
Yasaklananlar: Şartlı olarak yumurta sarısı. mayonez, yumurta tozu, kaz ve ördek yumurtası.
5. YAGLI MADDELER
Müsaade Edilenler: Salatalık nebati yağlar zeytin, ayçiçeği, mısır, susam, ceviz.
SınırIananlar: Taze inek tereyağı (günlük 20 g), nebati yağlardan yapılmış margarinler (kolestronca fakir) dirler.
Yasaklananlar : Koyun ve sığır iç yağları. kaz ve ördek yağları, hayvan yağlarmdan yapılmış margarinler, mandra yağı.
6. SEBZE VE SEBZE KONSERVELER
Müsaade Edilenler: Marul, kıvırcık, domates, körpe hıyar, kırmızı pancar, havuç, turp, patates, közlerımiş tatlı biberler. çiğ beyaz lahanalı havuç ve karnıbahar salataları; bunlar kalmbağırsak vasıtasiyle kolesterolleri atmaka yararlıdırlar, körpe yeşil bezelye, yeşil fasulye, stenilize konserveler (patlıcansız biber, domates güveci vs.).
SınırlananIar: Pişirilmiş lahana, pı asa (eterik yağı çıktıktan sonra kaynatılır, zeytinyağı ve limon suyu He terbiye edilir), konsantre ve çok miktarda sebze suları, soğan lahana turşusu, kuru fasulye, nohut, soya, mercimek terbiyelenmiş şeklinde.
Yasaklananlar : Ispanak, kuzukulağı. labada, ısırgarı, patlıcan, manıarlar, turşular.
7. MEYVE VE MEYVE KONSERVELERİ
Müsaade Edilenler: İyi olgun meyvelerin hemen hepsi çilek, kiraz, vişne, kayısı, şeftali, üzüm, kavun, karpuz, elma, kabak, armut, ayva, dut bazı güney meyveleri ananas, muz vs. kuru armut ve elma kurusu, sterilize meyve kompostoları. püreler, nektarlar, dağ çileği, ahududu.
Sınıırlananlar : Böğürtlerı, çobanüzümü, frenküzümü, kuru üzüm, kuru kayısı.
Yasaklananlar: Kuru meyveler hurma, incir, bar dakeriği, bazı kabuklu meyveler ceviz, badem, fıstık . içleri.
EKMEK VE EKMEKLİ MAMULLER, TAHIL ve HAMURLU MAMULLER
Müsaade Edilenler: Beyaz ekmek, peksimet, pirinç, pirinç dane ve pirinç unu, makarna mamulleri (makarorı. şehriye, yufka, lesitinli veya lesilisiz kuskus, irrnik, yulaf içi, un.
Sınırlananlar: Nebati yağlarla yapılan sade bisküviler, gevrek, çörek, buğday unundan yapılmış ekmek, bayatlamış çavdarbuğday ekmeği.
Yasaklananlar : Sıcak ekmek, kızartılmış kahvaltılar pide, börek, kandil, keşkek, pişirilmiş ve kavrulmuş mısır, tuzlu simit, simit, kaçamak.
9. ŞEKER, ŞEKERLEME VE TATLI MAMULLER
Müsaade Edilenler: Saf kovan balı, glikoz sıvı ve kristal, fruktoz, laktoz, marmelat, reçel, jöle, tatlı, 10kum, endustriyal ş•eker kamış ve pancar şekeri, yumurta ve şekeri az tatlılar, başlıca yumurta akmdan yapılmış (meyve II ve ezmeli tortalar, yumurta akmdan rulu, yumurta akından revane vs.), susam tahini (safra çıkartıcı ve safra yapıcı tesirdedir), susamlı tahinhelva, ayçiçeği yağından tahinhelva.
Yasaklananlar: Kakao, çikolata, çikolaıa mamulleri ve bonbonları, soya şekerlemesi, marsipan, dondurma, kızartılmış ve şerbetli tatlılar+ kadayif, baklava, tulumba tatlısı, revani, çikolatalı ve yağlı kremalar, kurabiye, bisküviler (çok yağlı).
10. İÇECEKLER:
Müsaade Edilenler: Hafif rize çayı, ıhlamur çiçeği, nane, papatya çayı hindiba kökü, kırmızı kantaron, kuşburnu, karahindiba haşlamaları, kahve yerine leblebi, çavdar vs. kahveler, tabii ve sterilize meyve ve sebze suları, özellikle kuşburnu haşlaması tavsiye edilir veya buket çay kombinesi: nane, kuşburnu, kadıntuzluğu meyvesi, amberçiçeği karışımı, (kuşburnu idrann eyrılmasını tahrik eder ve bununla mübadele maddelerinin organizmada biriken artıkların dışarı atılmasını hızlandırır; safra oluşunu ve onikiparmak bağırsağa akmasını çabuklaştırır: kuşburnu haşlamasından günde 1.5 litre ver.ilir; bu usul haftada veya 10 günde bir defa yapılır, (porselen kapta, porselen çaydanlık) bir litre su 1 2 dakika kaynadıktan sonra içerisine 3 4 çay kaşığı şeker ve 30 g kuşburnu meyveleri atıhr, kabın ağzı iyice kapatılır, 5 10 dakika kaynatılır, sonra ateşten indirilir, 2 - 3 saat bekletildikten. sonra bezden süzülür ve yine porselen bir kapta, ağzı iyice kapalı halde, serin yerde muhafaza edilir. Haşlama polivitamin şeklinde kullanıldığı gibi idrar çıkartıcı. kan dindirici, ayırım sisteminde kum ve taş, nefrit ve karaciğer hastalıklarında, midebağırsak bozukluklarında, ateroskleroz ve yüksek tansiyona karşı, iştiha açmada her çocuk ve her yaştakilere verilir. (168) N. Stoyanov II. cilt, sahife 326), sulandırılmış şurup, meyve suları, meyve nektan, alkalik tesirde madeni sular. (Sabah gazetesinin KAPLICALAR VE ŞİFALI SULAR. ücretsiz armağan kitapcığından alınmıştır1986, İstanbul: Afyonkarahisar, gerçek kaplıcası, suyu içilir : bağırsak hastalıkları, kronik nezle ve boğaz. ilti. haplarını tedavi eder; Ankaraya bağlı Ayaş içmeleri: kabızlık, basur, mide, bağırsak, safra kesesi ve idrar yollarını tedavi eder. Balıkesir ili, Dursunbey yakınında, suçıktı içmesi suyu içilir, mide ve bağırsak hastalıklarını tedavi eden Bilecik ilinin Osmaneli ilçesinde Selçuk iç. mesi : midebağırsak, böbrek ve mesane hastalıkları. Diyarbakır, Hani ilçesinde Ankaris suyu, kaynayan suda yıkananlar sarılık hastalığından kurtulur. Giresun, Şebinkarahisar maden suyu, böbrek, bağırsak, safra yolları,ve karaciğer hastalıkları. Hatay, Erzin bucağında Erziniçmesi. Mide ve bağırsak. İstanbul, Kartal ilçesi, Tuzla içmeleri mide, bağırsak, karaciğer ve böbrek hastalıkları, Kayseri ili Yeşilhisar kaplıcaları. Bütün mide ve bağırsak hastalıkları, başka hastalıklara dahi faydalıdır. Soğarılı çayının tedavisi: özellikle karaciğer ve böbrek taşı, Merkeze bağlı Yazır içmeleri: karaciğer ve bağırsak ve mide hastalıkları, Malatya, Darende ilçesine bağlı Balaban içmesi: kabızlık, şeker hastalığı, . astım, böbrek, taş ve kurn, karaciğer ve safra hastalıkları, Aşağı İspendere içmesi :mide ve safraya iyi gelir. Niğde ili Bor ilçesine bağlı Kemerhisar içmeleri: mide, bağırsak, safra ve .: idrar yollarını tedavi eder. Samsun Kızgözü Arslanağzı kaplıcaları: kansızlık, böbrek malarya, cilt ve sinir hastahkları, romatizrna, karaciğer, kadın hastalıkları), maden sularından günde 3 defa yemeklerden yarım saat evvel 150 200 g alınır; luzurnunda birlikte su darbesi de yapılır).
Yasaklananlar : Soğuk ve buzlu içecekler, bütün serinletici ve gazozlu içecekler (soğuk safra yollarında spazmı tevlit eder), neskafe, kahve, boza, elma şarabı, kuşburnu ve ahududu şarabı, bira, bütün alkollu içkiler (ilim adamlarının görüşlerine göre, enaz miktarda alkol dahi karaciğer hücrelerine zarar verir. kaldı ki alkollu içkiler safrataşı hastalığına doğrudan zarar vererek, had safrataşı krizine sebep olabilir).
11. BAHARATLAR
Müsaade Edilenler: Maydanoz (muhtevasında apiol bulunduğundan safraçıkartıcı ve safra yapıcı tesirdedir), dereotu, cubrika, nane, domates suyu, domates püresi, vanilya, limon suyu.
Sınırlananlar : Tatlı kırmızı biber, kimyon.
Yasaklananlar : Kara biber, bahar, defne yaprağı, hindistan cevizi, mercanköşk, tarçin, karanfil, acı kırmızı 1 biber, çuşka biberi, acılı, hirerı, salça, sirke, sarımsak, acılı soslar «ketçup», «tangra»,
12. MUTFAK TUZU: Hastaya tuz normalolarak verilir,ancak hastalık seyri değişirse kısıtlanabilir. Safra kesesi ve safra yollarında vahamet görülürse tuz miktarı günde 4 5 g kadar düşürülür. Bu durumlarda yemeğe tuz atılrnaz, nebati ve hayvani gıda maddelerinde tuz genellikle günde 4 5 g'ı geçmez, bu miktar organizmaya kifayet eder. Safrataşı hastalığında vehamet görülmez ise tuz miktarı günde 10 grama kadar çıkarıIır
MÜDAVİ BESLENME PRENSİPLERİ
DİYETTE İSTENİLEN ESASLAR ŞUNLARDIR:
1. Diyet, kafi miktarda albüminlrece zengin olmaıL. Günlük miktarın 100 gramdan aşağı olmama'sına ve albüminlerden çoğu hayvani menşeli olmasına dikkat edilmeli,
2. Yağlardan tersine olarak hayvani menşeli olanlar, diyetde azaltılır. Günlük yağ miktarı 70 80 gramı geçmemeli, diyetin en azından 4050 gramı nebati yağ olmalı. Nebati yağlar kanda kolesterin seviyesini düşürür, kolesterol mübadelesini düzenler. Bu alanda en yararlı olanlar mısır ve zeytin yağıdır.
3. Normal karbonhidrat miktarı 300350 g, bağırsaklardan çabuk geçen şekerler (endüstriyal şeker, şekerli mamuller, glikoz, fruktoz, laktoz, saf kovan balı vs.) günlük 8090 g kadar sınırlandırılır,
4. Çok miktarda' kolesterol ihtiva eden unsurlar sınırlandırılır. Bir çok ilim damları. safrataşı oluşumunda, yemeklerde alınan kolesterolden ziyade, organizmanın senteze ettiği kolesterolleriri sebep olduğu kanaatındadırIar. Zira yağlarda safra yollarını düzenleyici etki vardır. Yağlar yemek muhtevasındaki kolesterollerin organizmadan dış kı ile dışarı atılmasına yardım eder. Vitamin C de kan serum seviyesinde kolesterolleri azaltır ve günlük miktarın 100 mg dan aşağı düşmesini sağlar,
5. Safrataşı hastalığında. genel enerji ithalı azaltılmalı, zira bunun şişmanlığa müsait olduğu tesbit edilmiş ve safrataşı oluşumunda faktör olduğu da isbatlanmıştır. Günlük enerji yekünü kk al 20002200 zü geçmemelidir,
6. Kuru yemeklerden kaçmılmalı, kuru yemekler safranın koyulaşmasına sebep olduğundan kolesterolün teressübüne (dibe çöküş) imkan hazırlar,
7. Hasta yemekleri Iipotrop'Iı faktörler ihtiva etmeli yani bu madde karaciğer hücreleri üzerinde koruyucu etkidedir. hücrelerde yağ kalıntılarına mani olur.
8.. Alkollü içkiler ve sigara katiyyen yasaktır.
BESİNLERİN MUTFAK İŞLERİ
Prensip itibarıyle diyet kimyevi, mihaniki ve fiziki (termik) bakımdan uyumlu olmalı, genellikle pişirilmiş ve kızartılrmş olarak verilmeli. Yağda kızartılmış veya kavrulmuş yiyecekler katiyyen yasaktır kızartılan yağlarda akrolein'li bileş.imler ve uçucu yağ asidleri teşek. kül eder. Bu ise safra kesesi ve ;safra yollarını tahriş eder. Soğan ve prasa kızartmaları ve her türlü sarırnsaklı yemekler yasaktır. Balık ve et evvela suda kayrıatılmalı, muhtevasındaki ekstrakılı maddelerden arındırılmalı. Ekstraktlı maddeler safra kesesi ve safra yollarını tahriş eder.
BESLENME REJİMİ
Yemeğin her 34 saat aralıkla, küçük porsiyonlar halinde alınması tavsiye olunur. Günde 56 öğünce ve mutlaka muayyen saatlarda yenmeli. Böylelikle saframu onikiparmak bağırsağına devamlı ve muntazam akışı sağlanır, burada en mühimi safra durgunluğundan, tutukluğundan kaçınılmalı. Yemek çok iyi çiğnenmeli, bu safranın tecridine yardım eder. Hastanın dikkati sofradan, ve yemeklerden başka tarafa çevrilmemesinc çok dikkat edilmeli. Yemekler lezzetli ve cazip olmalı, rahat, sakin ve konforlu olmalı. Bu durum hastanın ruhunu okşar, kuvvetlendirir, dolayisiyle sindirim sistemine ve safra kesesi ve safra yollarına da sirayet eder.
PROFİLAKSİ VE HAYATİ REJİM
Hayati rejim ciddiyet, hatta pedantizm ister ve başkalarından ayrıdır. Yiyecek dahil her türlü süiistimaUerden mutlak suretde korunmalı ve kaçmilmalı.
İlk baştan hastanın hareket etme rejimi yoluna konulmalı, bu olmadığı takdirde safra tutukluğu belirtileri meydana gelir ve bunun safrataşı hastalığının zuhuruna ve gelişmesine sebep olduğu ilm en ispatlanmıştır. Bundan dolayı aktif hareket şarttır. Tatil günlerinde tabiata açılmalı, gezintiler yapılmalı. Safrataşı hastalığı hastalarına fiziki ağır işlerde çalışmaları yasaktır. Bu hastalar bahçelerde, avlularda veya kırlarda çalışırken ağır eşya kaldırmamalı ve taşımamalı. Bu gibilere fiziki ağır sporlarda ağırlık kaldırma, at sporu, atletizm, güreş, motosiklet, bisiklet, voleybol, basketboL, futbol, tenis ve her türlü su sporları yararlı değildir.
Hastalardan bir çoğu II, III ve IV derecede şişmandırlar. Bu gibilere aşırı yemek almaları çok zararlıdır. Bunlar eski normal durumlarına gelmeği istilıdaf etmelidirler, çok yemeden ve alkol kullanmakdan vaz geçmelidirler. Aksi. halde durumları vahim safrataşı krizlerine neden olabilir. Krizler umumiyede her zaman haddinden fazla yağlı ve yumurtalı (yumurta sarısı) yemek almalarından. özellikle fazla alkollu içki kullanmalarından sonra ileri geldiği bilinmektedir. Hasta tarafından yapılan her diyetik hata, kendileri tarafından çok ağır şekilde ödenir. Bunun için hasta her şeyde mutlaka maksimum itidale riayet etmelidir.
Hastalar için uykusuzluk, düzensiz hayat çok zararlıdır. Hasta gece uykusunu yeteri kadar almalı ve mümkün olduğu kadariyle 1 2 saat öğle istirahatına önem vermelidir.
Son olarak müşterek hayatı rejimde enfeksiyoz hastalıklardan' ve bilhassa soğuk almadan mütevelli1 sancılar, grip, gnibe benzer hastalıklardan korunmaları lazımdır. Her enfeksiyon hastalık mikroorganizmaları ile dop doludur, bunlar genellikle mesane ve safra yolları, safra sisteminde iltihaplanmaya ve safrataşı hastalığının şiddetlenmesine sebep olabilir. Bunun karaciğer hücrelerine musallat olma istidadı da doğabilir. Grip salgını tehlikesinden korunmak işin organizmanın çeliklenmesi ve burun yutağı enfeksiyonundan korunmada enerjik profilaksi tedbirlerin alınması lazımdır.
Kabıza karşı mücadele yapılmalı. Her dışarı gidişte bağırsakların boşalmas.iyle mühim miktarda kolesterol dışkı ile dışarı atılır. Yıllık izinlerin deniz kenarlarında geçirilmesinden ziyade, dağlık bölgelerdeki sayfiyelerde geçirmeleri tavsiye olunur. İzinlerin çok sıcak olmayan ilk ve sonbaharlarda yapılması çok daha yararlıdır. Safrataşı hastalığından muztarip hastalara tavsiye edilen kaplıcalar Ankara ili Ayaş kaplıcaları. Afyonşebinkarahisar maderı suyu, İstanbul Tuzla içmeleri. Kayseri Soğanh çayı, Malatya Balaban içmesi ve aşağııspendere içme su ları.